Τα Απολυμαντήρια Καλαμαριάς αποτέλεσαν τον πρώτο σταθμό της οδύσσειας των Μικρασιατών προσφύγων το ’22, αλλά και εκείνων που ήρθαν από το Καρς και άλλες περιοχές του Καυκάσου νωρίτερα, το 1920-’21. Το Δημόσιο Λοιμοκαθαρτήριο ή Απολυμαντήριο, αποτελούσε τον πρώτο χώρο «υποδοχής» των προσφύγων, μόλις κατέβαιναν από το καράβι. Δύο μεγάλα ξύλινα παραπήγματα, πρώην στρατώνες των συμμαχικών στρατευμάτων του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου, περιφραγμένα με συρματόπλεγμα, έγιναν ο τόπος τραυματικών και εξευτελιστικών εμπειριών των προσφύγων.

Στο πρώτο παράπηγμα απολυμαίνονταν σε κλίβανο όλα τα ρούχα και τα υπάρχοντα των προσφύγων. Τα μοναδικά υπάρχοντα που είχαν καταφέρει να περισώσουν, καταστρέφονταν ολότελα από την υψηλή θερμοκρασία του κλιβάνου, αφήνοντας τους ανθρώπους ρακένδυτους, ξυπόλυτους και ταπεινωμένους. Στο δεύτερο παράπηγμα, αναγκάζονταν να υποστούν βίαιο και μαζικό καθαρισμό με κρύο νερό και φαρμακευτικά απολυμαντικά μέσα, ενώ υποχρεώνονταν σε κούρεμα των μαλλιών και τα δύο φύλα. Στη συνέχεια έμπαιναν σε καραντίνα, σε σκηνές ή σε θαλάμους, σε περιοχή περιφραγμένη με συρματόπλεγμα.

Οι μαρτυρίες μιλούν για ταπεινωτικές, τραυματικές εμπειρίες και για άθλιες συνθήκες διαβίωσης. Οι πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία, τον Πόντο, αλλά και τον Καύκασο δύο χρόνια νωρίτερα, ξεριζωμένοι, διωγμένοι, ταλαιπωρημένοι από τις κακουχίες του ταξιδιού, βίωναν στα Απολυμαντήρια μία ακόμα οδυνηρή εμπειρία. Τα λιγοστά πράγματα που είχαν καταφέρει να περισώσουν, καταστρέφονταν στον κλίβανο μαζί με όσα ρούχα φορούσαν. Ρακένδυτοι και κοντοκουρεμένοι, έμπαιναν σε αναγκαστική καραντίνα σε αντίσκηνα και θαλάμους, «στα σύρματα», για να αφήσουν πολλοί από αυτούς, τους πιο αδύναμους, γέρους, βρέφη, εγκύους, στον Νεκροθάλαμο. 

Τσολ κι έρημον Καραπουρούν
τριγύλ-τριγύλ ταφία,
ανοίξτεν και τερέστ’ ατά,
όλια Καρσή παιδία.

Συνολικά στα Λοιμοκαθαρτήρια έχασαν τη ζωή τους πάνω από 50.000 πρόσφυγες από ελονοσία, τύφο, πείνα, πνευμονία, από το κρύο και τις κακουχίες.

Είκοσι χρόνια μετά, μεταφέρονται στα Απολυμαντήρια οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης, πριν μεταφερθούν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. 

Μεταξύ 1964-1968 τα κτίσματα που στέγαζαν τα Απολυμαντήρια κατεδαφίστηκαν με απόφαση του ΕΟΤ προκειμένου να δημιουργηθεί η πλαζ της Αρετσούς.

Από τον τόπο οδυνηρής μνήμης δεν έχει απομείνει τίποτε που να μπορεί να αποτελέσει «προσκυνηματικό τόπο» και υλικό μνημείο διάσωσης της ιστορικής μνήμης. Το μόνο που θυμίζει πως εκεί, κάποτε, 100 χρόνια πριν, πέρασαν πάνω από 300.000 ψυχές και βίωσαν το τραγικό καθεστώς της «υποδοχής» και της «φιλοξενίας», είναι η πινακίδα του ΟΑΣΘ, λίγα μέτρα πιο πάνω, στην οδό Ν. Πλαστήρα: Στάση Απολυμαντήρια.

Ο τίτλος της δράσης αποτελεί αναφορά στο μοναδικό υλικό ίχνος που συνδέεται σήμερα με τα Απολυμαντήρια, την ομώνυμη στάση του ΟΑΣΘ, και παραπέμπει παράλληλα στην άφιξη των προσφύγων στα Λοιμοκαθαρτήρια Καλαμαριάς, που αποτελούσαν τον πρώτο οδυνηρό σταθμό του μαρτυρικού ταξιδιού τους.

Το έργο “Επόμενη στάση: Απολυμαντήρια”, είναι μία διαδρομή που αναζητά τα ίχνη της θαμμένης ιστορίας σε μαρτυρίες και ιστορικές πηγές, αλλά κυρίως στον δημόσιο χώρο και σε διάλογο με αυτόν. Αξιοποιώντας τα στοιχεία-“ευρήματα” της ευρύτερης περιοχής από το Καραμπουρνάκι ως την Αρετσού, η δράση συνομιλεί με τον δημόσιο χώρο και ξεθάβει την ιστορία του, παρεμβαίνοντας σε αυτόν.

Με αυτό το σκεπτικό, η είσοδος του δημοτικού κινηματογράφου και ο χώρος ελέγχου εισιτηρίων γίνονται σημεία σωματικού ελέγχου/check point, οι σιδηροκατασκευές γίνονται αυτοσχέδια καταλύματα ή καράβια, η παιδική ΄χαρά συνδέεται με το παιδικό τραύμα, ένα ενυδρείο ξυπνά την οδυνηρή ανάμνηση μιας βυθισμένης μαούνας στην αποβάθρα της Σμύρνης. 

Στόχος των δράσεων είναι να δημιουργήσουν ερεθίσματα που σχετίζονται με τη “μικρή μνήμη”, που αποτυπώνεται στις μικρές ιστορίες, στα αντικείμενα και στα προσωπικά βιώματα, αυτή την εύθραυστη μνήμη που συνδέει την προσωπική ιστορία με την Ιστορία. 

ένα ψηφιακό μνημείο για τη μικρή μνήμη

Η συνύπαρξη του παρελθόντος με το παρόν, της κρυμμένης ανάμνησης με το “τσιμεντωμένο” ίχνος, δημιουργεί ένα αινιγματικό παζλ που ανασύρει κρυμμένα νοήματα που φωτίζονται ξαφνικά. Η πραγματικότητα που έχει καταρρεύσει εξ αιτίας της αποσιώπησης της ιστορίας αναδύεται συγκεχυμένη και εφιαλτική και γεννά φαντάσματα. Με αυτό το σκεπτικό, ως φάντασμα έρχεται να συναντήσει η δράση το κοινό, φάντασμα επειδή αποσιωπάται η ιστορία του και δεν τιμάται η μνήμη του. Και ως “φάντασμα” εμφανίζεται ως απρόσμενο συμβάν στον δημόσιο χώρο. Αντίστοιχα, δράσεις καταγεγραμμένες εμφανίζονται ως ίχνη στον ψηφιακό χώρο, με στόχο να δημιουργήσουν ένα διαφορετικό ψηφιακό μνημείο, που να περιλαμβάνει την μικρή μνήμη.

Το μνημείο, δια της παρουσίας του, θυμίζει σε όλους ότι η ανάμνηση έχει μια συλλογική διάσταση. Πρόκειται για τη θετική δύναμη κοινωνικοποίησης που διαθέτει. Συγχρόνως, όμως, ενέχει για τον καθέναν τον κίνδυνο να πεταχτούν σε ένα νοερό γκέτο οι πιο προσωπικές αναμνήσεις.

Serge Tisseron, Οικογενειακά μυστικά, μτφ. Ματίνα Βασιλείου, Άγρα, Αθήνα 2014

Στόχος αυτού του διαφορετικού ψηφιακού μνημείου είναι να διαφυλάξει την προσωπική ανάμνηση, να μεταφέρει τη βιωμένη εμπειρία, παράλληλα με την αποκατάσταση της ιστορικής μνήμης, ως δικαίωση για τους ανθρώπους που μαρτύρησαν στα Απολυμαντήρια και , ταυτόχρονα, να συνδέσει την κοινότητα με την σημερινή προσφυγιά και τους απάνθρωπους προσφυγικούς καταυλισμούς.

ΣΥΛΛΗΨΗ-ΣΚΗΝΟΘΕΣΙΑ-ΔΡΑΜΑΤΟΥΡΓΙΑ/  Κλαίρη Χριστοπούλου

ΒΙΝΤΕΟ – ΜΟΝΤΑΖ/ Γιώργος Γεωργακόπουλος

ΣΥΝΘΕΣΗ – ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΗΧΟΥ/ Ανδρέας Ασημακόπουλος

ΚΙΝΗΣΗ/ Δέσποινα Καπουλίτσα

ΒΟΗΘΟΣ ΣΚΗΝΟΘΕΤΗ – ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ/ Ξένια Παπαμιχαήλ

ΗΧΟΓΡΑΦΗΣΗ – ΜΙΞΗ ΗΧΟΥ/ MassRoomStudio

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ/ Κλαίρη Χριστοπούλου

ΠΑΡΑΓΩΓΗ/ Ομάδα Άνθρωπος στη Θάλασσα

#στην αποβάθρα

περιπατητική παράσταση με αφορμή το ναυάγιο στα ανοιχτά της Πύλου

02 Ιουλίου 2023

ΕΡΜΗΝΕΥΟΥΝ

Ανδρέας Ασημακόπουλος, Άννα-Μαρία Γάτου, Ιωάννα Ηλιάδου, Ελένη Θυμιοπούλου, Δέσποινα Καπουλίτσα, Bάγια Καπουσίδου, Μάριος Μεβουλιώτης, Σοφία Μπλέτσου, Ασημίνα Στάμου, Μαρία Συροπούλου, Ελευθερία Τσάκουρη, Κλαίρη Χριστοπούλου, Νινέττα Χριστοπούλου και τα παιδιά Λήδα, Ιωάννα, Δημοσθένης, Νικόλας.

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ

Γιώργος Τουμανίδης

ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΕΝΤΥΠΟΥ

Φωτεινή Φιλοξενίδου

#στην αποβάθρα

ψηφιακή δράση

ΕΡΜΗΝΕΥΟΥΝ
Ασημίνα Στάμου, Ραχήλ Ρυμενίδη, Λίλη Κοτανίδου, Σοφία Μπαγιοπούλου, Χρύσα Θεοχαρίδου, Δέσποινα Ηρακλείου, Ευαγγελία Μπογδαμπεϊδου 

#ενυδρείο

ψηφιακή δράση

ΕΡΜΗΝΕΥΟΥΝ

Δέσποινα Καπουλίτσα

Κλαίρη Χριστοπούλου

#ένα πακέτο ξεχασμένο

ψηφιακή δράση

ΕΡΜΗΝΕΥΕΙ

Δέσποινα Καπουλίτσα

Ευχαριστούμε το Ιστορικό Αρχείο Προσφυγικού Πολιτισμού και την ιστορικό κ. Ελένη Ιωαννίδου για την πολύτιμη βοήθειά τους στην ιστορική έρευνα.

Οι δράσεις πραγματοποιήθηκαν στα πλαίσια των 100 χρόνων από την Μικρασιατική Καταστροφή με την οικονομική υποστήριξη του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού.